Wat betekent het spreekwoord?
Het Nederlandse gezegde ‘als de kat van huis is, dansen de muizen op tafel’ wordt al eeuwenlang gebruikt om een situatie te beschrijven waarin mensen zich vrijer of ongecontroleerder gedragen zodra autoriteit of controle ontbreekt. In de meest letterlijke zin betekent het dat wanneer degene die normaal toezicht houdt of de regels handhaaft (de kat) afwezig is, de rest (de muizen) zich vrij voelt om te doen wat hen goeddunkt.
De herkomst van het gezegde
Het gezegde komt oorspronkelijk uit de volksmond en wordt sinds de middeleeuwen gebruikt. De kat staat symbool voor controle, orde of gezag en de muizen stellen ondergeschikten, werknemers of kinderen voor die geneigd zijn de regels te volgen zolang er toezicht is. Zodra dat toezicht verdwijnt, vertonen ze ander gedrag. Deze uitdrukking wordt in veel andere talen ook gebruikt, wat erop wijst dat het fenomeen cultureel breed herkenbaar is.
Vergelijkbare uitdrukkingen in andere talen
In het Engels wordt een vrijwel identieke uitdrukking gebruikt: “When the cat’s away, the mice will play.” Ook in het Frans en Duits bestaan gelijksoortige gezegden. Dit onderstreept dat het een universele waarheid lijkt te zijn: mensen, jong en oud, hebben de neiging hun gedrag aan te passen wanneer toezicht wegvalt.
Moderne toepassingen van het gezegde
Hoewel het gezegde zijn oorsprong kent in de huiselijke sfeer en kinderlijke situaties, wordt het tegenwoordig ook veel aangehaald in professionele werkomgevingen. Denk bijvoorbeeld aan een kantoor waar de manager een dag niet aanwezig is. Werknemers kunnen dan geneigd zijn iets losser met de regels om te gaan, later binnenkomen of andere taken uitvoeren dan normaal. Op scholen zien we hetzelfde wanneer een docent afwezig is en de klas minder gedisciplineerd raakt.
Een waarschuwing of gewoon een observatie?
Hoewel het spreekwoord vaak met een glimlach wordt uitgesproken, kan het ook dienen als waarschuwing. Het herinnert ons eraan dat afwezig leiderschap kan leiden tot chaos of ongewenst gedrag. Daarom gebruiken ouders, leraren en managers dit gezegde soms om aan te geven waarom controle of toezicht nodig blijft.
Het gezegde vandaag de dag
In tijden van hybride werken of digitale lessen krijgt dit spreekwoord een nieuwe lading. Hoe houd je als werkgever of docent controle op afstand? Moderne technologie legt weliswaar digitale controlemechanismen, zoals het monitoren van activiteit, maar het onderliggende principe van dit gezegde blijft relevant. Want of iemand fysiek aanwezig is of niet, het idee dat afwezigheid leidt tot losser gedrag blijft herkenbaar.
